Η χιλιόχρονη Μονή της Αγίας Λαύρας με την πολυκύμαντη ιστορία της αποτελεί το λίκνο της εθνικής μας παλιγγενεσίας, πανελλήνιο εθνικοθρησκευτικό προσκύνημα πρώτου μεγέθους και μία από τις αρχαιότερες Μονές του ελληνικού και κυρίως του πελοποννησιακού χώρου, αληθινό σέμνωμα της περιοχής. Συνδεδεμένη αρχικά με τη Μεγίστη Λαύρα του Άθω,- από τότε που ο μοναχός Ευγένιος οικοδόμησε το Παλαιομονάστηρο λίγο ψηλότερα από την σημερινή Μονή (περί τα 300μ.), όπου μέχρι και σήμερα σώζεται το πρώτο Καθολικό της Παλαιάς Μονής- διαγράφει αδρομερώς μια ιστορία αντίστοιχη προς τά κατά καιρούς τρία Καθολικά της: Παλαιομονάστηρο-ιστορικός ναός-σημερινή μορφή. Η Μονή ιδρύθηκε το 961 μ.Χ. επί αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά.

Η πρώτη μαρτυρία που έχουμε αφορά στην αποτέφρωσή της από τους Τούρκους στα 1585. Ξανακτίζεται περί το 1600, ενώ οι τοιχογραφίες της (χείρ Ανθίμου) τελειώνουν το 1645. Οι πληροφορίες αυτές αφορούν στο Παλαιομονάστηρο, σε απόσταση 300μ., πιο πάνω από τη σημερινή Μονή, με δίκλιτο σταυρεπίστεγο ναό στο στόμιο σπηλιάς, πού σώζει δύο σειρές τοιχογραφιών.

Στη σημερινή θέση η ιστορική Μονή κτίστηκε πιθανώς περί το 1689. Πρόκειται για τρίκογχο, αγιορείτικου τύπου κτίσμα (μονόκλιτο με τρούλο χωρίς στηρίγματα), πού διασώζει τοιχογραφίες, ενώ σχετική εικόνα μας δίνει το σχέδιο του Ρώσσου μοναχού Β.Γ. Μπάρσκη (1745).

Η Μονή δοκιμάζεται στα 1715 (Β΄ Τουρκοκρατία) και κυρίως στα Ορλωφικά. Το 1826 «έκαψε ο Ιμπραϊμης το μοναστήρι και οι καλόγεροι εγύρισαν όλα τά όρη και ησυχίαν δεν εύρισκον και τις να περιγράψει τάθλα και την κακοπάθειαν οπού επέρασαν».

Ανοικοδομείται στα 1828, με την ίδρυση του νέου Καθολικού στον τύπο της βασιλικής με τρούλο, ερειπώνεται από το σεισμό της 24.7.1844, για να χτιστεί και πάλι το 1850. Την 14ην Δεκεμβρίου του 1943 πυρπολείται ή Μονή και εκτελούνται από τους Ναζί οί μοναχοί της. Τέλος το 1950 αναστηλώνεται στην σημερινή της μορφή.

Εθνική Παλιγγενεσία & Ελληνική Επανάσταση του 1821

Η Μονή έγινε από νωρίς Πατριαρχική, Σταυροπηγιακή, Βασιλική και απέκτησε μεγάλη ακίνητη και κινητή περιουσία, ενώ κατά καιρούς προσκολλήθηκαν σ’ αυτήν μικρότερες Μονές (Αγία Τριάς Ακράτας, Φιλοκάλη κ.ά.). σύμφωνα με τον Κώδικα της Μονής περί τον 12ο αιώνα μ.Χ. έφθασε σε πολύ μεγάλη ακμή και άνθηση, αφού αριθμούσε περί τους 960 μοναχούς!

Εκείνο, εντούτοις, πού ανέδειξε την Αγία Λαύρα σε φωτεινό μετέωρο, χωρίς να υποτιμώνται άλλες κατά καιρούς υπηρεσίες της προς το έθνος, είναι το γεγονός ότι υπήρξε το θέατρο πολεμικών γεγονότων της μεγάλης Εξέγερσης του 1821 και διεκδικεί την πρωτοπορία του Αγώνα με την κήρυξη της Επανάστασης από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, κάτω από τον θόλο του Ναού της. Στην εθνική συνείδηση προβάλλει ως πρωταγωνίστρια στο μεγάλο Ξεσηκωμό για την Απελευθέρωση.